یکی از عرصه‌ها که در موضوع انتظار جایگاه مهمی دارد اخلاق است. امام صادق علیه‌السلام اخلاق‌مداری را از شروط اساسی برای قرار گرفتن در زمره اصحاب قائم‌آل‌محمد(عج) دانسته و می‌فرماید: «هر کس که بودن در شمار یاران قائم ( عج ) او را شادمان سازد، باید به انتظار باشد و باید با پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتارکند».
شاید در برهه‌ای از تاریخ شیعه باید بر سر این مطلب که آیا انتظار حکومت مهدوی از مقوله حالت است و یا عمل بحثهای زیادی صورت می‌گرفت اما در زمانه ما با مطالعه دقیقتر و فهم عمیق‌تر مباحث مهدوی اکنون واضح شده است که انتظارباوری، باور به عمل است و منتظری که در رفتار خود این عقیده را به ظهور نرساند باید در صداقت او تردید نمود چرا که دیگر اکنون همه به این سخن امام جواد رسیده‌اند که «أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِيعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ».(كفاية الأثر، ص: 281) و انسان منتظر با انتظار فعال خود، فرایند ظهور را آماده می‌کند. با این حال دستیابی به بایسته‌های انتظار در عرصه‌های مختلف نیازمند پژوهشهای جدیدتری است تا انتظاری را که به اجمال درک کرده‌ایم در زمینه عمل، به تفصیل از آن آگاهی یابیم.
جایگاه اخلاق در بحث انتظار
یکی از عرصه‌های مهمی که در موضوع انتظار جایگاه مهمی دارد مقوله اخلاق است به گونه‌ای که حضرت امام صادق علیه‌السلام اخلاق مداری را از شروط اساسی برای احراز شایستگی قرار گرفتن در زمره اصحاب و یاران قائم آل محمد عج دانسته و می‌فرماید:«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْيَنْتَظِرْ وَ لْيَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ»(الغيبة( للنعمانی)، ص: 200).
اگر بخواهیم دلیل این سخن امام صادق را کشف نماییم باید به موقعیتی که در زمانه کنونی غیبت امام عصر در آن واقع شده‌ایم توجه بیشتری کنیم زیرا همان طور که در آموزه‌های اهل بیت به ما رسیده است علت اصلی محرومیت ما از خورشید امامت حجت‌بن‌الحسن وجود نابسامانی‌های فردی و اجتماعی است که موجب رفتارهای غیر دینی و غیر منطقی شده است و همین امر بسان ابری تیره مانع از ظهور امام شده است. این نابسامانی همان چیزی است که ما از آن به بد اخلاقی یا فقدان اخلاق تعبیر می‌کنیم که از بزرگترین موانع ظهور به شمار می‌آید.
لزوم توجه به عرصه‌های اخلاق
با توجه به آنچه که گذشت در اصل این مطلب که منتظران مهدی موعود(عج) در روند زمینه‌سازی ظهور باید متخلق به اخلاق نیکو شوند سخنی نیست اما نکته‌ای که شاید بسیاری از ما نسبت به آن غافل هستیم غفلت از حیطه‌ها و عرصه‌های اخلاقی است و همین بی‌توجهی موجب شده است تا اصلاحاتی که در زمینه اخلاق صورت می‌گیرد معمولاً ناقص و سطحی است چه اینکه برخی اخلاق را فقط به مسائل شخصی تنزل داده و برخی دیگر فقط آن را در زمینه روابط اجتماعی و آن هم در برخوردهای مناسب با دیگران خلاصه نموده‌اند.
این درست است که «علم اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد»(اخلاق اسلامی (دیلمی و آذربایجانی)، ص 16) اما در عین حال نباید از حیطه‌های اخلاق که در زمینه ارتباطهای سه گانه خدا، خود و مخلوقات- اعم از انسان، حیوان، گیاه و جماد- است غافل شد. بلکه باید اهداف مورد نظر اخلاقی در تمام این عرصه‌های را از متون دینی استخراج کرد.
اخلاق و رویکرد زمینه‌سازی
نکته مهم دیگری که منتظران باید در زمینه توجه به سازندگی اخلاقی خود به آن توجه کنند نوع رویکرد به این مقوله است زیرا ما معتقدیم که سخن از اخلاق با هر رویکردی نمی‌تواند کارکرد مؤثری برای منتظران داشته باشد بلکه صحبت از چنین اخلاقی باید با رویکرد انتظار محور و در راستای زمینه سازی ظهور تشریح شود؛ اهداف آن واکاوی شود و سپس راهکارهای دستیابی به این اهداف تبیین و در آخر نسبت به پیمودن این راه تا رسیدن به اهداف مورد نظر متعهدانه تلاش شود؛ ما از چنین رویکردی در اخلاق تعبیر به اخلاق منتظرانه یا اخلاق زمینه ساز تعبیر می‌کنیم که منظور از آن«اوصاف و افعال اخلاقی است که مقدماتی ایجاد می‌کند تا شرایط فردی و اجتماعی برای تحمل ولایت معصوم و ظهور امام فراهم آید»
(مجموعه مقالات دهمین دکترین مهدویت،ج1 ، ص350).
در تبیین این بحث یکی از نویسندگان در جمع بندی خود از اخلاق زمینه‌ساز ضمن آنکه چنین اخلاقی را از حیث محتوا مبتنی بر اخلاق دینی و اسلامی می‌داند اما در عین حال در بیان ویژگیهای اخلاق زمینه‌ساز نکاتی را به شرح ذیل گوشزد می‌کند:
1. جهت‌گیری آن برای شرایط خاص دوران ظهور است؛ یعنی به دنبال تربیت افرادی است که برای شرایط خاص آن دوره آمادگی داشته باشند.
2. فعالانه است، لذا این نوع اخلاق منفعل و ساکن نیست.
3. ضمن توجه به اخلاق فردی، بر جنبه‌های اجتماعی در راستای تحقق جامعه، حکومت و تمدن زمینه‌ساز نیز متمرکز است.
4. در همه مباحث، رویکردها، آموزه‌ها و کاربردها تداعی کننده یاد و نام موعود ادیان حضرت مهدی(عج) است.
5. انسان متخلق به آن در عمل و نه صرفاً در کلام مروج آموزه‌های مهدوی است. بنابراین صداقت او در واقع هم در گفتار و هم در عمل، انسان‌ها را نسبت به مهدویت ترغیب می‌کند.
6. با توجه به ضرورت نگاه جهانی و فطری، این نوع از اخلاق بر گسترش و ایجاد وحدت بین ادیان حول جامعه منتظران الهی استوار است.(مؤلفه‌های راهبردی اخلاق و سبک زندگی زمینه‌ساز؛ فصلنامه مشرق موعود؛ شماره 31).
نتیجه سخن
بر طبق روایات مهدوی اخلاق مداری از بایسته‌های حتمی منتظران ظهور محسوب می‌شود لکن باید در حداقل از سه جنبه موضوع اخلاق را در زمینه انتظار مورد توجه بیشتری قرار داد. اول؛ جایگاه شناسی و تبیین اهمیت اخلاق در زمینه انتظار و زمینه سازی. دوم؛ عرصه شناسی اخلاق منتظران و هدف‌گذاری بر مبنای آن. سوم؛ رویکرد زمینه‌ساز بودن اخلاق و کشف لوازم آن.
حسن ملایی ـ مدیر گروه اخلاق و تربیت مرکز تخصصی مهدویت
